Wrotycz pospolity to roślina, która w medycynie ludowej miała duże znaczenie. Wyciąg alkoholowy z kwiatów stosowano w formie nacierań bólów gośćcowych, artretycznych i zapaleń reumatoidalnych. Robiono również z niego efektywne środki odstraszające owady m.in. mole i pluskwy. Połączony z zielem bagna zwyczajnego - Ledum palustre L., wykazywał dużą skuteczność w tym zakresie. Dziś znamy już jej skład chemiczny i możemy dokładnie sprofilować surowiec zielarski, którym są świeżo rozkwitające koszyczki kwiatowe bez szypułek - Flos Tanaceti, ale aktywna jest cała roślina, a dokładniej liść i kwiat - Folium et Flos Tanaceti, pod kątem aktywności fitofarmakologicznej w ustroju ludzkim. Wrotycz został ujęty w Farmakopei Polskiej I, II i III. Liście można zbierać od maja do sierpnia, natomiast koszyczki kwiatowe od lipca do września. W Polsce rośnie kilka odmian chemicznych tej rośliny o różnych składach.
Wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare L.=Chrysanthemum vulgare L. Bernh.)
rodzina: Astrowate (Asteraceae), dawniej Złożone (Compositae)
rząd: Astrowce (Asterales)
inne nazwy: piżmo, mlecznia, wrotycz swojski
surowiec leczniczy: Flos et Folium Tanaceti
I. Botanika
Rodzaj wrotycz obejmuje około 70 gatunków roślin. Jest ściśle spokrewniony ze złocieniami (Chrysanthemum). Rozprzestrzenia się głównie w klimacie umiarkowanym na północnej półkuli. W Polsce występuje m.in. wrotycz wielkolistny (Tanacetum macrophyllum), wrotycz maruna (Tanacetum parthenium), wrotycz podbaldachowy (Tanacetum corymbosum = Tanacetum coccineum = Chrysanthemum roseum), czyli rzadki wrotycz różowy, wrotycz alpejski (Tanacetum alpinum) = złocieniec alpejski (Leucanthemopsis alpina (L.) Heywood). Wrotycz pospolity wyróżnia się brakiem kwiatów języczkowatych, koszyczkami o średnicy 8-12 mm, w szczytowych, najczęściej gęstych podbaldachach. Liście duże, ciemnozielone, podwójnie pierzastosieczne; łodyga kanciasta dęta, koszyczki o kształcie guziczkowym 0,7-1 cm średnicy, zebrane w szczytowych szerokich baldachokształtnych kwiatostanach koloru złocistożółtego; kielichem jest krótki błoniasty rąbek, owocem niełupka, 5-żeberkowa. Korzeń gruby, walcowaty, kłącze krótkie, rozgałęzione; łodyga często brunatnawoczerwono nabiegła, słabo owłosiona, gęsto ulistniona. Roślina jest silnie aromatyczna, o woni kamforowej, gorzka w smaku. Dorasta do 120 cm wysokości. Kwitnie od lipca do października. Rośnie na polanach, polach, przydrożach, miedzach, łąkach, nasypach kolejowych, brzegach lasów, rzek. Lubi żyzne, gliniaste gleby i żwirowiska rzeczne. Występuje w całej Europie oraz na obszarach azjatyckich o klimacie umiarkowanym. Bylina, hemikryptofit (pączki umożliwiające odnowienie się rośliny znajdują się blisko ziemi). Trująca dla bydła i większych dawkach dla człowieka. Wyciągi alkoholowe mogą wywołać poronienie. Stosowana zgodnie z recepturą jest bezpiecznym surowcem o aktywności fitoterapeutycznej.
II. Fitofarmakologia
Ziele wrotyczu zawiera gorzkie laktony seskwiterpenowe (m.in. tanacetynę-0,19%, artemisynę, piperiton, partenolid, germakren, rejnozynę, santamarynę) w małej ilości, flawonoidy (m.in. kwercetyna, apigenina, diosmetyna, jaceidyna, jaceozydyna, diosmina), kwasy organiczne (kw. jabłkowy, kw. winowy, kw. walerianowy, kw. askorbowy, kw. chlorogenowy), flawon eupatylina, garbniki, sole mineralne. Może być wykorzystane do otrzymywania partenolidu. Najważniejsze są jednak substancje olejkowe zawarte w roślinie. Kwiat wrotyczu zawiera około 1,5-2% olejku eterycznego - Oleum ethericum Tanaceti, którego głównym składnikiem jest (+)-izotujon, czyli tujon, zwany również tanacetonem (do 70%). Wyróżnia się 7 chemotypów wrotyczu, które zawierają różniący się skład chemiczny. Niektóre z nich nie zawierają izotujonu (Witkamiński, Kucharska, 1992). Ponadto w olejku znajduje się chamazulen, tymol, kamfora (i kamfolenol), borneol, octan borneolu, 1-8-cyneol, wulgaron (vulgarone) A i B, lyratrol, octan lyratrylu, bergamoten, alfa-pinen, alfa-terpinen, kariofilen, chryzantenol, octan chryzantenolu, seskwiterpen - dawanon, kadinen, sabinen. Dane te pochodzą z szeroko zakrojonych badań prowadzonych przez Dr Henryka Różańskiego nad przydatnością ziela wrotyczu w fitoterapii. Surowiec jest obecnie rzadko stosowany ze względu na toksyczność izotujonu, przez co jest polecany raczej zewnętrznie np. w przypadku wszawicy. Jednak izotujon i niektóre substancje olejkowe wrotyczu nie przenikają do wyciągu wodnego, dzięki czemu zaobserwowano, że nawet długotrwałe stosowanie w odpowiedniej dawce naparów lub odwarów z kwiatów i ziela wrotyczu jest bezpieczne i nie wywołuje żadnych skutków ubocznych. Natomiast wyciągi etanolowe (m.in. nalewki, intrakty) mogą być niebezpieczne i wywołać reakcje toksyczną.
 |
| Kwercetyna |
 |
| Jaceidyna - jaceidine |
 |
| Jaceozydyna - jaceosidin |
Flawonoidy i kwasy organiczne wraz laktonami (arboskulina, epi-ludowicyna, partenolid i inne) wywierają wpływ przeciwalergiczny, hamując działanie histaminy, działają przeciwwysiękowo, przeciwzapalnie, hamują odtwarzanie noradrenaliny, tonizują naczynia krwionośne. Działanie hamujące histaminę można synergicznie połączyć z zielem rumianku bezpromieniowego (Herba Discoidae), który hamuje uwalnianie histaminy H1. To samo tyczy się działania przeciwpasożytniczego.
 |
| Partenolid, 3-hydroksy-partenolid i artemoryna |
 |
| B-elemen |
Laktony artemoryna i elemen wywierają aktywność przeciwnowotworową, cytotoksyczną poprzez wzbudzenie apoptozy.
 |
| Eupatylina (eupatilin) |
Eupatylina (5,7-dihydroxy-3,4,6-trimethoxyflavon) wzbudza apoptozę, działa hamująco na rozwój nowotworów, stosowana w fitoterapii niektórych typów białaczek.
Germakren, czyli partenolid jest seskwiterpenem o silnym przeciwzapalnym działaniu; jest inhibitorem lipooksygenazy i syntezy prostaglandyn (synergia z korzeniem pokrzywy - Radix Urticae); działa przeciwnowotworowo, przeciwgrzybiczo, przeciwbakteryjnie, rozkurczowo i przeciwmigrenowo; substancja badana klinicznie i obiecująca w medycynie. Partenolid obecny jest również w tzw. średniowiecznej aspirynie, czyli wrotyczu marunie = złocieniu marunie - Tanacetum parthenium = Chrysanthemum parthenium.
Piperyton, santamaryna i rejnozyna wywierają aktywność przeciwnowotworową, przeciwzapalną i rozkurczową.
 |
| Dawanon (davanone) |
Dawanon to lakton obecny w olejku eterycznym, który działa przeciwnowotworowo, przeciwzakaźnie, immunostymulująco i stymulująco na układ dokrewny.
Tujon (izotujon, tanaceton) działa przeciwgrzybiczo, przeciwbakteryjnie, halucynogennie i przeciwrobaczo. Wpływa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, indukując stan pobudzenia psychicznego i ruchowego. W większych dawkach może wywołać drgawki i omamy. Jest antagonistą GABAa. W odpowiednich dawkach wykazuje terapeutyczne działanie w organizmie. Przedawkowany może wywołać poronienie, krwiomocz, bóle brzucha przez podrażnienie układu pokarmowego, nudności z wymiotami, zapalenie nerek, częstomocz i później zatrzymanie moczu. U osób zatrutych tujonem obserwuje się drgawki kloniczne lub typu tężcowego. Kobiety mogą doświadczyć silnych skurczów macicy. Alfa-tujon występuje w piołunie i szałwi, a beta-tujon właśnie we wrotyczu. Przedawkowanie preparatów beta-tujonowych (czyli m.in. wrotyczowych) wiążę się często z biegunką, czerwonymi wypiekami na twarzy, wypryskami, zawrotami głowy, intensywnym poceniem się i zmienioną aktywnością serca, którego zaburzenia mogą wywołać niebezpieczne następstwa. Mleko, potrawy tłuste i olej rycynowy przyspieszają wchłanialność terpenów z wrotyczu. Informacje jakoby tujon łączył się z receptorami kanabinoidowymi zostały obalone w 1999 roku (Meschler, Howlett), a w 2000 roku wykazano oddziaływanie tujonu na receptory GABA-a (Höld et.al.).
III. Właściwości medyczne i przydatne informacje w kontekście domowej fitoterapii
Aktywność medyczna wrotyczu ze względu na zróżnicowany skład chemiczny jest dość różnorodna. Omówimy najlepiej poznane i zbadane właściwości, a także jak wykorzystać te właściwości w lecznictwie domowym. Wrotycz bowiem może być z łatwością pozyskany np. z łąk. Ziele schnie łatwo wieszane w wiązkach do góry nogami lub wysuszone w temperaturze do 40 stopni C., np. przed otwartym piekarnikiem.
Wyciągi wodne z wrotyczu to pewny i skuteczny lek, którego składowe podnoszą odporność (immunostymulacja), działają silnie napotnie i przeciwgorączkowo, przeciwbakteryjnie, wykrztuśnie, przeciwwirusowo, przeciwbólowo, przeciwgrzybiczo i przeciwalergicznie (przeciwwysiękowo i antyhistaminowo). Ponadto wodny wyciąg skraca czas przebiegu różnych chorób zakaźnych przez obecność fitoncydów i wielu laktonów oraz terpenów. Takie schorzenia jak grypa, przeziębienia, zakażenia bakteryjne i wirusowe układu oddechowego, przy zastosowaniu wyciągów wodnych z wrotyczu wyraźnie skracają swój okres bytowania w ludzkim organizmie. Nawet już sam wrotycz jest w stanie wydajnie przeciwdziałać przeziębieniom i grypie, skracając czas choroby do 3-4 dni. W połączeniu z wyciągiem wodnym z ziela wrotyczu maruny (Tanacetum parthenium) oraz wyciągiem alkoholowym ze świeżego ziela glistnika (Chelidonium majus) kuracja w przypadku grypopodobnych zakażeń wirusowych jest w stanie zostać skrócona czasem nawet do 2 dni.
Wrotycz ma w sobie sporo składników czynnych o działaniu rozkurczowym, uspokajającym, nasennym, przeciwdepresyjnym, żółciopędnym, żółciotwórczym, odtruwającym i regulującym przemianę materii. Zatem wyciągi wodne w odpowiednich dawkach mogą być pomocniczo stosowane przy depresji, osłabieniu, nerwowości, wyczerpaniu nerwowym, osłabieniu psychicznym z towarzyszącymi zaburzeniami trawiennymi i kłuciami w sercu. Nasercowe działanie wyciągów z wrotyczu polega na zwiększeniu siły skurczu mięśnia sercowego, dzięki czemu pobudzony zostaje ośrodek oddychania. Poza tym zwalnia rytm serca, działa moczopędnie i przeciwobrzękowo. Ciekawe jest również w tym kontekście działanie antyagregacyjne wrotyczu, czyli zapobieganie zakrzepom, zastojom krwi i odkładaniu złogów miażdżycowych w tętnicach. Dlatego też wyciągi z wrotyczu mogą być stosowane pomocniczo w zaburzeniach rytmu serca, bólach zamostkowych, miażdżycy, zakrzepicy, obrzękach żył, nadciśnieniu.
Substancje czynne zawarte we wrotyczu mają wpływ na układ hormonalny przez pobudzanie gruczołów dokrewnych i wzmożone wydzielanie hormonów do krwioobiegu. Zmniejszają dolegliwości związane z miesiączkowaniem oraz regulują je, a także znoszą bóle głowy. Wrotycz może być również zaliczany do surowców o działaniu afrodyzjakalnym, ponieważ jego substancje zwiększają ukrwienie narządów płciowych, przez co zwiększają wrażliwość doznań seksualnych i przedłużają efekt takowych.
Wrotycz od dawna był również łączony z aktywnością przeciwrobaczą (czerwiogubną). Niszczy większość pasożytów takich jak obleńce, płazińce, a także owady. Jest skuteczny przeciwko robakom obłym - glistom i owsikom (Ascaris, Oxyuris, Trichocephalus). Ocet wrotyczowy jest skuteczny przeciwko wszawicy. Wyciągi alkoholowe i octowe w postaci rozcieńczonych okładów nadają się do leczenia wielu schorzeń skórnych m.in. zmian trądzikowych (efekty długotrwałej kuracji porównywalne są z efektami działania erytromycyny, betuliny, siarczku selenu), ropiejących zmian skórnych, ukąszeń owadów i pajęczaków. Przyspieszają gojenie i znikanie siniaków, obrzęków stłuczeniowych oraz po kontuzjach sportowych. Zewnętrzne zastosowanie mocnych naparów, odwarów lub rozcieńczonych wyciągów octowo-alkoholowych działa korzystnie w stanach zapalnych narządów płciowych, odbytu, gardła, jamy nosowo-gardłowej, jamy ustnej oraz zatok, wszawicy głowowej, łonowej, świerzbowcu. Krople donosowe z propolisem, ekstraktem z wrotyczu i olejkiem cyprysowym, cedrowym (ewentualnie z kilkoma kryształkami azotanu srebra) potrafią wyleczyć z zapalenia zatok, również w przebiegu ropiejącym. Dodatkowo wyciągi wrotyczowe podane wewnętrznie i na skórę wyciszają i hamują wyrzuty autoagresji immunologicznej, przez co mogą być skuteczne w leczeniu zaburzeń autoimmunologicznych pokroju różnych reakcji alergicznych, łuszczycy, tocznia, czy reumatyzmu. Dr Henryk Różański ustalił, że dawki 200-220 ml naparu i odwaru z 3 łyżek stołowych na szklankę wrzątku, przyjmowanych 4 razy dziennie, nie wywołały objawów zatrucia, ani wystąpienia jakichkolwiek skutków ubocznych nawet w długotrwałej kuracji. Osobiście sprawdziłem to i mogę potwierdzić powyższe informacje.
Wyciągi z wrotyczu działają regulująco na poziom żółci w organizmie w stopniu porównywalnym do glistnika jaskółczego ziela, bylicy boże drzewko i bylicy piołun, a nawet przewyższa niektóre hepatotropowe surowce roślinne. Wobec wyników doświadczeń i prac nad substancjami aktywnymi wrotyczu można przyjąć, że wyciągi z tej rośliny mogą być alternatywą dla syntetycznych leków sterydowych i niesterydowych leków przeciwzapalnych, a także jako środek pomocniczy w fitoterapii wirusowego zapalenia wątroby.
IV. Preparaty i dawkowanie
Napar wrotyczowy (Infusum Tanaceti) - 3 łyżki stołowe świeżego lub rozdrobnionego ziela (ewentualnie koszyczków kwiatowych) zalać dwiema szklankami wrzącej wody i zostawić na około 30 minut pod przykryciem. Pić 2-4 razy dziennie po szklance. W kuracji przeciwpasożytniczej najlepiej połączyć z zielem świeżego rumianku bepromieniowego (Matricaria discoidea) i stosować na czczo.
Odwar wrotyczowy (Decoctum Tanaceti) - przygotowujemy podobnie jak napar, z tą różnicą, że surowiec zalany wrzątkiem gotujemy jeszcze przez 5-10 minut. Odwar można pić 2-4 razy dziennie po 150-200 ml. Taka forma leku nadaje się do użytku zewnętrznego na różnego rodzaju schorzenia skórne, płukanki, nasiadówki, irygacje, okłady na oczy oraz nos. Do lewatyw stosuje się doodbytniczo 100-200 ml, można też wprowadzać do otworów nosowych w przypadku zapalenia zatok.
Napar i odwar wrotyczowy można stosować w zakażeniach bakteryjnych, grzybiczych i wirusowych. Nadaje się do kuracji przeziębień i grypy, męczącej gorączki, zaburzeń rytmu serca, wyczerpania nerwowego, depresji, anginy, zapalenia oskrzeli i płuc, przy pasożytach wewnątrzustrojowych, nowotworach (wspomagająco i profilaktycznie), alergiach, chorobach autoimmunologicznych (łuszczyca, alergie, katar sienny, toczeń, reumatyzm, cukrzyca), osłabionej odporności, zwiększonego ryzyka na czynniki stresogenne, przewlekłych chorobach skórnych (trądzik pospolity, trądzik różowaty, zaskórniki, wypryski, ropnie, czyraki, liszaje, zmiany opryszczkowe), migrenowych bólach głowy, zespole napięcia przedmiesiączkowego i bolesnych miesiączkach, zawrotach głowy na tle zaburzeń krążenia mózgowego, zaburzeń krążenia wieńcowego i kończynowego (zespół zimnych dłoni i stóp). Zewnętrznie napary i odwary dobrze działają przy bakteryjnych, grzybiczych i roztoczowych zakażeniach oczu (np. zapalenie spojówek, nużyca). Ponadto do wewnątrz w problemach z zasypianiem, męczących snach, obniżeniu sprawności seksualnej i wyziębieniu organizmu.
Ocet wrotyczowy (Acetum Tanaceti) - pół lub całą szklankę świeżego ziela zalać 250-300 ml gorącego octu 10% i odstawić w szczelnie zamkniętym słoju na minimum 7 dni. Po filtracji stosować do okładów lub pędzlowań po rozcieńczeniu z wodą.
Nalewka wrotyczowa (Tinctura Tanaceti) - świeże zmielone ziele lub suche zalać alkoholem 40-70% w proporcji 1:3 lub 1:5. Odstawić w ciemne miejsce na minimum 7-12 dni. Stosować 10-15 ml rozcieńczone w 100-150 ml przegotowanej wody (2-3 razy dziennie). Nalewka jest środkiem immunostymulującym, przeciwwirusowym, przeciwbólowym, rozgrzewającym. Zewnętrznie w stanie nierozcieńczonym można ją nakładać na obrzęki, stłuczenia, trudno gojące się rany, nowotwory skóry, bolące stawy i kończyny.
Piśmiennictwo:
Stanisław Kohlmunzer "Farmakognozja"; Henryk Rożański "Medycyna dawna i współczesna"; Aleksander Ożarowski "Wątroba: zapobieganie chorobom i leczenie sposobami naturalnymi"; Lucjan Rutkowski "Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej"; Jakub Mowszowicz "Flora jesienna", Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski "Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie", "Jakub Mowszowicz "Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych", PubMed, własne obserwacje.
