Rokitnik to rodzaj krzewów z rodziny oliwnikowatych (Elaeagnaceae Juss.). Od XXI wieku wyróżnia się siedem gatunków. Ich występowanie rozciąga się na obszarze Europy Środkowej i części północno-zachodniej, zachodniej i wschodniej Azji, z tymże największy stopień zróżnicowania osiąga w rejonie Tybetu i prowincji Qinghai. W Polsce występuje rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides L.), który jest bardzo cenną rośliną leczniczą. Jego siedliskiem są skaliste zbocza, piaszczyste urwiska nadmorskie, suche doliny rzek, żwirownie, świetliste lasy sosnowe, czy skarpy dróg. Lubi słoneczne miejsca, piaszczyste lub żwirowe, żyzne gleby z dobrym dopływem wód gruntowych.
I. Botanika
Rokitnik zwyczajny to zrzucający liście na zimę, ciernisty, gęsto rozgałęziony krzew lub małe drzewko. Osiąga wysokość 1-6 (-10) metrów. Posiada długie, pełzające rozłogi korzeniowe. Gałęzie promieniście odstające, gładkie, ciemne, czerwonobrunatne, często z licznymi, przekształconymi w ciernie krótkimi pędami, za młodu pokryte tarczowatymi i gwiazdkowatymi, srebrnoszarymi włoskami. Liście pojedyncze, skrętoległe, krótkoogonkowe; 40-75 mm długości i 3-10 mm szerokości, wąskolancetowate do podługowato-jajowatych, na wierzchołku zaostrzone lub tępe, u nasady klinowate lub zaokrąglone, całobrzegie, z wierzchu szarozielone, srebrzysto-lśniące, z gwiazdkowatymi włoskami o długich promieniach; od spodu srebrzystoszare, matowe, pokryte tarczowatymi włoskami; brzeg liścia lekko podwinięty. Kwiaty niepozorne, jednopłciowe, zielonkawe; 4-6 mm średnicy; pojawiają się na zeszłorocznych gałęziach przed liśćmi. Męskie kwiaty prawie siedzące z dwoma jajowatymi, zielonkawymi działkami kielicha, z wierzchu pokrytymi gwiazdkowatymi włoskami, oraz z czterema pręcikami, przyrośniętymi do naroży centralnie położonego gruczołu miodnikowego; kwiaty zebrane są w główkowate kwiatostany. Żeńskie kwiaty na krótkich szypułkach, z rurkowatym, zielonym, 2-działkowym kielichem oraz z zbudowaną z jednego owocolistka, dolną zalążnią z krótką szyjką i stożkowatym znamieniem; kwiaty zebrane są w kłosokształtne grona. Owocem jest mięsista, kwaskowata, kulista lub jajowata nibyjagoda długości 6-8 mm z jednym pestkowatym nasieniem. Kwitnie od marca do maja. Jest rośliną objętą ochroną gatunkową.
Wyróżnia dwa podgatunki rokitnika zwyczajnego. Podgatunek rhamnoides jest silnie ciernistym krzewem z krótkimi, sztywno wzniesionymi gałęziami i gęstymi kwiatostanami. Jest charakterystyczną częścią zbiorowisk roślinnych wydm i dolin wydmowych na piaszczystych wybrzeżach Morza Północnego i Bałtyckiego. Podgatunek fluviatilis jest słabo ciernistym krzewem z wydłużonymi, nieco zwieszającymi się gałęziami i luźnymi kwiatostanami. Występuje w Alpach, na ich przedpolu aż do Dunaju, nad Jeziorem Bodeńskim i w południowej części doliny Renu. Rokitnik jest rośliną euroazjatycką, choć to właśnie Azja jest miejscem o największym zasięgu jego występowania. Obszar europejski jest stosunkowo skromny w porównaniu ze wschodem. Od dawna wprowadza się go do uprawy jako krzew owocowy, uzyskano kilka odmian o większych owocach i mniej gorzkawym smaku. Swego czasu w ZSRR wyhodowano odmianę pozbawioną kolców.
II. Surowiec
Do celów leczniczych zbierane są owoce rokitnika zwyczajnego w okresie od sierpnia do października, a następnie suszy w suszarniach ogrzewanych w temperaturze do 35 stopni C. Otrzymuje się w ten sposób owoce rokitnika - Fructus Hippophae. W dawnej medycynie (szczególnie na Syberii) zbierano liście rokitnika i młode, ulistnione gałązki, z których robiono najczęściej odwar jako środek przeciwbiegunkowy lub przeczyszczający.
Wysuszone owoce rokitnika dostępne są w sklepach zielarskich i służą jako środek do sporządzania herbat wzmacniających, szczególnie przy przeziębieniach i spadku odporności, ze względu na wysoką zawartość witaminy C i wielu innych ciekawych substancji chemicznych. Z owoców można robić również aktywne dżemy, marmolady, syropy, soki i nalewki.
Zbiór nie należy jednak do najłatwiejszych, ponieważ gęsto rozmieszczone owoce nie odchodzą łatwo od rośliny, która poza tym jest dość ciernista. Na Syberii zbiera się je dopiero po pierwszych mrozach, ponieważ wtedy łatwiej odseparować je od macierzy. W Polsce stosuje się z reguły pracochłonną metodę odcinania owoców z szypułkami. Jeden krzew jest zwykle w stanie dostarczyć od 4 do 20 kg surowca, w zależności od odmiany i wieku rośliny.
III. Skład chemiczny
Owoce rokitnika zasobne są w witaminy z grupy B, witaminę E (do 150mg%), witaminę C (50-200 mg%), karotenoidy, czyli prowitaminę A (do 250 mg%). Zawierają również do 8-14% oleju tłustego, dlatego jest niezwykle cenną rośliną olejową. Ponadto antocyjany, flawonoidy, fosfolipidy, sterydy, garbniki, cukry, kwasy organiczne (głównie maleinowy i szczawiowy, a także cytrynowy i jabłkowy), sole mineralne.
Zawartość witamin zależna jest od występowania rośliny, warunków panujących wokół, a także samej odmiany. Przykładowo ilość witaminy C w wydmowych gatunkach nadmorskich zawierają w świeżych owocach 120-315 mg%. Natomiast osobniki występujące na obszarach górskich wykazywały koncentrację kwasu askorbowego w rozpiętości 405-1100 mg%. Mimo na ogół niższej zawartości tej witaminy w porównaniu z owocami dzikiej róży, rokitnik nie zawiera enzymu askorbinazy, który denaturuje witaminę C, a co za tym idzie w rokitniku ulega ona znacznie spowolnionemu rozpadowi. Dzięki temu owoce rokitnika suszone lub świeże, mogą być przechowywane przez dłuższy czas, bez wyraźnego spadku koncentracji tego związku. Ogólnie przyjętym faktem jest, że witamina C jest istotnym czynnikiem uczestniczącym w procesach utleniania i redukcji. Istnieje wiele jednostek chorobowych, których występowanie i przebieg zależne są od poziomu witaminy C w ustroju.
W owocach znaleziono również aż 18 wolnych aminokwasów. Ponadto z flawonoidów wyróżnić można kwercetyne, izoramnetynę i kemferol. W soku owoców znaleziono około 24 pierwiastków (m.in. żelazo, fosfor, mangan, krzem, azot, bor i wapń). Z kolei w liściach namierzono glukozyd hyperynę=hyperozyd, który jest 3-β-galaktozydem kwercetyny, a także tylirozyd. W jesiennych liściach rokitnika znaleziono 5% garbników, a w młodych gałązkach około 4% tych substancji, co uzasadnia używanie liści i młodych pędów rokitnika w medycynie ludowej jako środek ściągający, przeciwbiegunkowy i działający ogólnie na problemy gastryczne. W rokitniku znaleziono również kwas galusowy, epikatechiny, epigalokatechiny i galusan epigalokatechiny.
IV. Działanie
Działanie owoców rokitnika na organizm ludzki jest zróżnicowane. Przede wszystkim jest to cenny środek odżywczy, witaminizujący, immunostymulujący i przeciwzapalny. Karoteny zawarte w owocach, a także niektóre karotenoidy przekształcane są w przewodzie pokarmowym w witaminę A, która chroni i reguluje funkcje wydzielnicze skóry i błon śluzowych. Z kolei tokoferole są dobrym środkiem zapobiegawczym przed zmianami zwyrodnieniowymi, zakrzepowymi i skurczowymi w naczyniach krwionośnych i skórze. Dzięki temu preparaty z rokitnika mogą być stosowane jako środek ochronny na mięsień sercowy (przeciwzawałowo), a także w profilaktyce zmian miażdżycowych.
Jako dobrze przyswajalne źródło witamin owoce w postaci naparów, dżemów, soków, czy oleju można stosować w celu zapobiegania anemii, infekcjach bakteryjnych, wirusowych, grzybiczych. Poza tym będzie cennym środkiem wzmacniającym przy spadku odporności, gorączce, przeziębieniu i grypie. Z racji bogatego składu chemicznego będzie pomocny w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, węwnątrzustrojowych stanów zapalnych, przewlekłych biegunkach, okresie ciąży i karmienia, postępującym gośćcu, czy krwawieniach naczynkowych.
Preparaty z rokitnika zastosowane zewnętrznie wykazują działanie przeciwzapalne, regenerujące, przyspieszające gojenie ran i zmniejszające zasięg bliznowacenia. Bardzo dobrze działa na skórę głowy i włosy, odżywiając je i wzmacniając zespoły mieszkowe. Wyciągi z rokitnika wchodzą w skład wielu kosmetyków do pielęgnacji i regeneracji skóry, a także przeciwko łysieniu, uszkodzeniu skóry w wyniku działania promieni słonecznych i rentgenowskich.
V. Preparaty i dawkowanie
Napar z owoców rokitnika - sporządzamy przez zalanie 150-200 g świeżych lub suszonych owoców 800-1000 ml wody wrzącej. Odstawiamy pod przykryciem na około 20 minut. W ten sposób otrzymamy całkiem pokaźną ilość naparu, który możemy pić jako bezpieczny środek wzmacniający, witaminizujący, chroniący serce, a także właściwie wszystkie narządy wewnętrzne.
Intrakt z owoców rokitnika - bardzo cenny jest intrakt, który sporządzamy rozdrabniając świeże owoce i zalewając je gorącym alkoholem 40-60% w proporcji 1:1, 1:3 lub 1:5. Po 10-14 dniach wytrawiania można go dosłodzić miodem i stosować 20-40 ml dwa razy dziennie przy spadku odporności, grypie, przeziębieniu, nieżytach przewodu pokarmowego, stanach zapalnych gardła i krtani. Przy różnej maści przeziębieniach, stanach zapalnych lub chorobach wynikających z niedoboru witamin, warto łączyć intrakt lub napar z innymi preparatami roślinnymi o zbliżonym profilu działania np. wyciągami z owoców dzikiej róży, malin, czarnej porzeczki, kwiatostanów lipy, bzu czarnego, kasztanowca, głogu i innych.
Olej z owoców rokitnika - jest to wręcz osobny temat do rozprawy naukowej, ponieważ od dawna olej rokitnikowy cieszy się mianem wysoce aktywnego i skutecznego leku na wiele jednostek chorobowych. Otrzymuje się go w wyniku procesu tłoczenia z owoców lub nasion rokitnika. Najbardziej aktywny jest olej tłoczony z całych owoców, ponieważ zawiera większą ilość cennych substancji: polifenoli, fosfolipidów, karotenoidów, witamin B, C, E, antocyjanów, flawonoidów i garbników. Olej zawiera wielonienasycone kwasy tłuszczowe: kwas linolowy (30-40%), alfa-linolenowy (20-35%), jednonienasycony kwas oleinowy (13-30%) i wakcynowy (2-4%). Z zasobów kwasów tłuszczowych nasyconych dominuje kwas palmitynowy (15-20%) i stearynowy (2-5%). Wysokie stężenie kwasu palmitynowego, ze względu na jego właściwości regeneracyjne, budulcowe i ziarninujące naskórek, sprawia że olej jest bardzo dobrym lekiem na różne dolegliwości skórne. Można go stosować do pielęgnacji skóry wysuszonej, zniszczonej, ze skłonnością do wyprysków, trądziku, czy nadmiernym wydzielaniu łoju. Będzie również cenny przy odleżynach, odmrożeniach, trudno gojących się ranach, schorzeniach skóry głowy, stanach zapalnych macicy, pochwy, nadżerkach, infekcjach grzybiczych.
W oleju rokitnikowym znajdują się również fitosterole: beta-fitosterol (około 70%), sitostanol, izofukosterol, kampesterol, stigmasterol. Olej uzyskiwany z miąższu całych owoców zawiera 100-500 mg% karotenoidów. Dzięki tym wszystkim substancjom chemicznym jest w stanie pobudzać i orkiestrować procesy regeneracji i odnowy naskórka, stabilizować nawilżanie skóry i prawidłowe funkcjonowanie jej flory bakteryjnej oraz opóźniać procesy starzenia i powstawania zmarszczek. Można go również stosować w postaci okładów na zmęczone, podkrążone, workowate oczy. Zastosowany wewnętrznie wykazuje właściwości żółciotwórcze i żółciopędne, ochronne i przeciwzapalne na nerki, wątrobę, jelita i układ krążenia. Tym samym olej rokitnikowy nadaje się również do pielęgnacji stanów pozawałowych, jako wspomagający preparat przy różnego rodzaju schorzeniach serca lub niewydolności krążeniowej oraz przy zakrzepicy żylnej i zmianach miażdżycowych. Olej z owoców rokitnika dostępny jest w sklepach zielarskich i niektórych aptekach. Im intensywniejsza jego barwa, tym więcej zawiera karotenoidów. 5% olej rokitnikowy stosuje się niekiedy do podawania roztworów iniekcyjnych domięśniowych, jako środek ogólnie wzmacniający, pobudzający funkcje kognitywne i regenerujący (np. po radioterapii).
VI. Rokitnik w dawnej i dziś
Dawniej w ZSRR dużą popularność zyskał olej rokitnikowy - Oleum Hippophae otrzymywany przez wytrawianie świeżych owoców z olejem roślinnym. Do dziś w Rosji istnieją plantacje rokitnika, z którego pozyskuje się surowce do celów farmaceutycznych. Uznawana była za potężną roślinę leczniczą (nazywano ją nawet "złotem Syberii"). Od czasów starożytnych stosowano owoce, liście, korę, młode pędy rokitnika na niemal wszystkie przypadłości, a szczególnie te wynikające z osłabienia organizmu i braków w mikroelementach. Jest również ważną rośliną medycyny chińskiej i tybetańskiej. Podczas I wojny światowej suszone owoce były doskonałym zamiennikiem dla syntetycznej witaminy C, a rosyjscy kosmonauci byli suplementowani rokitnikiem ze względu na bogaty skład witamin oraz właściwości chroniące przed promieniowaniem.
Obecnie prowadzone są różne badania nad składem roślin z rodziny Elaeagnaceae oraz samym rokitnikiem. Prace dotyczące rokitnika można przejrzeć na PubMedzie: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Hippophae, są one bardzo obiecujące, ale też sama analiza składu chemicznego rokitnika pokazuje jak cenna jest to roślina. Warto wdrożyć ją do naszej diety i obficie stosować w kuchni. Zapas dżemów, konfitur, nalewek, intraktów, czy oleju przyda nam się szczególnie w okresie zimowym jako naturalny stymulant układu odpornościowego i nie tylko.
