Lipa szerokolistna (łac. Tilia platyphyllos)
inne nazwy: lipa wielkolistna, lipa letnia, lipina
rodzina: Lipowate - Tiliaceae
królestwo: rośliny, nadgromada: nasienne,
gromada: okrytonasienne, klasa: Rosopsida, rząd: ślazowce
Drzewo dorastające do 30-40 metrów o okrągłej koronie. Pączki duże jajowate, lekko zaostrzone. Kwiatostan lipy wyrasta na długiej szypułce zarośniętej do połowy, lancetowatego kształtu. Liście tej lipy są większe niż pokrewnego gatunku - lipy drobnolostnej (łac. Tilia cordata) z obu stron jednakowo zielone, u siostry liście zdarzają się od spodu jaśniejsze Zakwita około 2 tygodni wcześniej od lipy drobnolistnej, której okres kwitnienia przypada na na koniec czerwca, początek lipca. Obie lipy występują na terenie Europy w większych zespołach leśnych, a także w Azji Mniejszej na Kaukazie i Syberii zachodniej. Lipa szerokolistna występuje rzadziej niż lipa drobnolistna w lasach liściastych. Pierwsza osiąga wiek nawet do 1000 lat, a młodsza siostra żyje sobie do 150, a czasem nawet 300 lat.
I. Botanika
Pień ma korę ciemną, spękaną. Młode gałązki są owłosione, czerwonawobrunatne lub zielonawe, pączki dość duże, jajowate, nieco zaostrzone, okryte 2 lub 3 łuskami, o dolnej łusce dochodzącej najwyżej do połowy długości pączka. Liście okrągławo-sercowate, brzegiem ząbkowate, lśniące, jasnozielone, spodem zielonawe w wymiarach 7-12 cm długości (u drobnolistnej 2-10 cm). Są one miękkie, z wierzchu nagie lub niezbyt gęsto owłosione. Dolna strona jest owłosiona na całej powierzchni, zwłaszcza na nerwach z kępkami białych włosków w kątach nerwów. Baldachokształtny kwiatostan lipy jest na długiej szypułce zrośniętej do połowy z jasnozieloną podsadką lancetowatwego kształu. U lipy drobnolistnej w kwiatostanie występuje 5-16 kwiatów żółtawobiałych, u szerokolistnej tworzą 2-7 kwiatowy bladożółty zwisający kwiatostan. Działki kielicha są lancetowate, na brzegu i wewnątrz owłosione. W kwiatach obu gatunków występuje około 30-40 pręcików. Słupek ma zalążnie owłosioną i nagą szyjkę, znamię jest opatrzone 5 karbami. Owocem jest kanciasty, kulistawy lub gruszkowaty orzeszek o grubej, zdrewniałej łupinie. Gatunek ten kwitnie najwcześniej ze wszystkich lip i jest bardzo zmienny pod względem owłosienia, kształtu i wielkości liści oraz owoców. Występuje częściej na południu Polski.
II. Zbiór
Surowcem jest kwiatostan lipy (łac. Inflorenscentia Tiliae), syn. Kwiat lipy - Flos Tiliae.
Zbiera się w czasie suchej pogody całe kwiatostany wraz z podsadką w czasie kwitnienia, gdy większość jest już rozwinięta, a reszta zaczyna się rozchylać. Obie lipy dostarczają równorzędnego surowca leczniczego. Suszy się w temperaturze do 40 stopni Celsjusza. Po wysuszeniu kwiaty mają naturalny kolor, miodowy zapach, smak słodkawy i nieco ściągający. Zbierane z drzew stojących przy drogach nie nadają się do zastosowania w lecznictwie. Nie ruszamy także kwiatów przekwitających z zawiązanymi owocami. Drewno lipowe służy do wypalania lekkiego, chłonnego węgla - Carbo medicinalis, syn. Carbo ligni, Carbo Tiliae.
Zbiera się w czasie suchej pogody całe kwiatostany wraz z podsadką w czasie kwitnienia, gdy większość jest już rozwinięta, a reszta zaczyna się rozchylać. Obie lipy dostarczają równorzędnego surowca leczniczego. Suszy się w temperaturze do 40 stopni Celsjusza. Po wysuszeniu kwiaty mają naturalny kolor, miodowy zapach, smak słodkawy i nieco ściągający. Zbierane z drzew stojących przy drogach nie nadają się do zastosowania w lecznictwie. Nie ruszamy także kwiatów przekwitających z zawiązanymi owocami. Drewno lipowe służy do wypalania lekkiego, chłonnego węgla - Carbo medicinalis, syn. Carbo ligni, Carbo Tiliae.
III. Działanie
Lipa wielkolistna i drobnolistna wykazuje działanie napotne, przeciwgorączkowe, przeciwskurczowe, moczopędne i osłaniające. Napary lub odwary łagodnie zwiększają wydzielanie potu i poprawiają transpirację i perspirację skóry. Działanie to polega częściowo na bezpośrednim pobudzeniu czynności gruczołów potnych, a także w pewnym stopniu, na zwiększeniu ich wrażliwości na bodźce przekazywane przez nerwy układu współczulnego przewodu pokarmowego i narządów rodnych u kobiet. Zmniejszają one nieznacznie napięcie mięśni gładkich, pobudzają w niewielkim stopniu wydzielanie soku żołądkowego, wzmagają przepływ żółci do dwunastnicy oraz wydalanie moczu. Do wewnątrz stosuje się w postaci naparu przy kaszlu, w przeziębieniu, w stanach skurczowych przewodu pokarmowego i przy bólach pochodzenia nerwowego tzw. nerwobólach. Napar działa także regenerująco po i w trakcie długotrwałego wysiłku umysłowego, napięcia nerwowego i przy zawrotach głowy. Działa uspokajająco, ułatwia zasypianie. Stosuje się również przy zapaleniu oskrzeli, dychawicy oskrzelowej, migrenie, wymiotach na tle nerwowym, niektórych schorzeniach nerek i pęcherza, kolkach, biegunkach, miażdżycy, cukrzycy i chorobach reumatycznych. Napar wpływa na konsystencję krwi, obniża nieznacznie jej lepkość i przeciwdziała skupianiu się czerwonych krwinek. Zewnętrznie używa się do płukanek w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, a także jako odwar do płukania włosów, co wzmacnia cebulki i zapobiega wypadaniu. Może być stosowany w łysieniu androgennym. Kąpiele z odwaru lub naparu z kwiatów znane są z działania orzeźwiającego, relaksującego i oczyszczającego na skórę. Bardzo dobre przy rekonwalescencji lub niewysypianiu się. Zalecane regularnie przy osobowościach nerwicowych i dla nerwowych dzieci.
IV. Zastosowanie
Sporządza się łyżkę stołową kwiatu na szklankę wrzątku, parząc 15 minut pod przykryciem. Można pić 3-4 razy dziennie po 1/2 do całej szklanki jako środek napotny i do użytku zewnętrznego. Przy gorączce i przeziębieniu dodatkowo możemy dodać łyżkę kwiatów bzu czarnego i łyżkę owoców berberysu (lub kłączy perzu), zalać dwiema szklankami wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na około 20 minut. Ewentualnie dodać można dwie łyżki syropu malinowego i wypić ciepłe przed snem. Jako środek uspokajający do łyżki kwiatów lipy dodać dwie łyżki liści melisy. Mieszankę zalać dwiema szklankami wrzątku i naparzać pod przykryciem 15 minut. Pić 1/2 do całej szklanki dziennie. Do jednej kąpieli 200-300 g kwiatów lub liści albo 500 g trocin zalewamy 1 litrem letniej wody. Odwar gotujemy na małym ogniu przez 20 minut, a następnie dolewamy do kąpieli. Wedle innej receptury 50 g kwiatów lipy, 30 g rozdrobnionego kłącza tataraku oraz po 20 g kwiatów lawendy i kwiatów (lub ziela) wrzosu zalać 2 litrami wrzącej wody i pod przykryciem zostawić na 30 minut lub ogrzewać tak by nie doprowadzić do wrzenia. Następnie wlać do wanny. Po kąpieli nie wycierać się ręcznikiem, a owinąć się prześcieradłem kąpielowym, położyć do łóżka i ciepło okryć. Kąpiel działa uspokajająco, ułatwia zasypianie, regeneruje skórę i czyni ją elastyczną, usprawnia transpirację, a także ma właściwości przeciwskurczowe. Ponadto działa napotnie i często przerywa ostry nieżyt nosa. Z kolei węgiel drzewny (Carbo medinicalis) przyjmować 1/2 łyżeczki proszku w mleku lub wodzie w biegunce, zatruciach pokarmowych, nadkwaśności i dolegliwościach żołądkowych. Proszek z dodatkiem sproszkowanych liści szałwii może służyć do czyszczenia zębów.
V. Biochemia
Flos. Tiliae zawiera glikozyd działający napotnie, duże ilości związków śluzowych, olejki eteryczne (geraniol, eugenol), witaminę PP, witaminę C i ślady E, aminokwasy, kwasy organiczne, woski, sole mineralne (mangan), gumy i pektyny. Występują także niewielkie ilości hesperydyny, która działa podobnie do witaminy P, aktywizującej witaminę C. Zawiera flawonoidy, a wśród nich glikozydowe kwercytyny, kamferolu i akacetyny.
Kemferol to organiczny związek chemiczny pochodzenia naturalnego należący do flawonoidów. Zaliczany jest do pochodnych flawonolu ze względu na obecność przy węglu C-3 grupy hydroksylowej. Jest to związek dość szeroko rozpowszechniony w świecie roślinnym. Możemy znaleźć go m.in. w liściach herbaty, miłorząbie dwuklapowym, nawłoci pospolitej, czy kwiatach ostróżeczki polnej. Często występuje jako glikozyd. Wykazuje działanie spazmolityczne, przeciwzapalne, przeciwgrzybiczne i przeciwalergiczne.
Kemferol, 5,7,4'-trihydroksyflawonol, robigenin
wzór sumaryczny: C15H10O6
masa molowa: 286,24 g/mol
Kemferol to organiczny związek chemiczny pochodzenia naturalnego należący do flawonoidów. Zaliczany jest do pochodnych flawonolu ze względu na obecność przy węglu C-3 grupy hydroksylowej. Jest to związek dość szeroko rozpowszechniony w świecie roślinnym. Możemy znaleźć go m.in. w liściach herbaty, miłorząbie dwuklapowym, nawłoci pospolitej, czy kwiatach ostróżeczki polnej. Często występuje jako glikozyd. Wykazuje działanie spazmolityczne, przeciwzapalne, przeciwgrzybiczne i przeciwalergiczne.
VI. Mitologia i legendy
Znali ją i stosowali starożytni lekarze Rzymscy i Greccy używając kory i liści lipy. Kwiat jako surowiec leczniczy powszechnie był stosowany dopiero od średniowiecza, choć tradycje ludowe i wielu zielarzy wykorzystywało kwiatostan. U Słowian znano ją jako drzewo święte, a pod jej koroną często oddawano cześć Matce Naturze. Chroniła przed piorunami i złymi duchami. Pewnie dlatego w późniejszym okresie brała udział w czynnym życiu społeczności (odbywały się pod nią narady wojenne, sądy, wspólne lektury). Wczesne tradycje chrześcijańskie utożsamiły lipę z postacią Matki Bożej i to właśnie z nią wiązały się legendy krążące wokół drzew. Na szlacheckich dworach lipę sadzono w dniu narodzin dziecka. W medycynie ludowej stosowano także korę i liście. Te ostatnie przykładano na chore oczy i stany zapalne skóry. Miały działanie odkażające i przeciwbólowe. Pączki i liście stosowano przy oparzeniach i wrzodach, a zmielone drewno przy wzdęciach. Było to znane panaceum na wszelkie dolegliwości na tle nerwowym. W starych aptekach dostępna była "woda lipowa" otrzymywana z destylacji kwiatu - podawano ją przy epilepsji i konwulsjach. Częste przebywanie w lesie lipowym poprawia samopoczucie i usuwa niepokój. Dodatkowo obejmowanie drzew znane było jako doskonały sposób na uziemienie zaburzeń nerwowych i oczyszczenie z napięcia.
