Występuje dość licznie na
terenie Europy, w tym pospolicie w Polsce. Można go spotkać na łąkach, w
lasach, przy polach i na obrzeżach leśnych. Należy do rodziny dziurawcowatych (Hypericaceae).
W naszym kraju występuje kilka gatunków, w tym krzewiaste gatunki ozdobne, ale
w praktyce najbardziej typowym, najlepiej przebadanym i wykorzystywanym w
lecznictwie jest dziurawiec zwyczajny. Był znany już od starożytności, a w
dawnej medycynie wykorzystywano go głównie jako środek przeciwbiegunkowy, żółciopędny
i stabilizujący pracę układu pokarmowego. Jest rośliną słoneczną, nie tylko z
wyglądu kwiatów, ale również dlatego, że lubi Słońce. Wyciągi z dziurawca
wystawiane na działanie promieni słonecznych podczas maceracji, są jeszcze
efektywniejsze. Poza tym dziurawiec wzmaga syntezę witaminy D w organizmie
człowieka. Ma to również swoje negatywne strony. Regularne używanie przetworów
z dziurawca uwrażliwia na promieniowanie UV, dlatego należy unikać wówczas
bezpośredniej ekspozycji na Słońce. Jest to idealna roślina do stosowania po
okresie letnim, kiedy przychodzą zimne, szare i wietrzne dni jesienno-zimowe.
Obecnie wyciągi z dziurawca polecane są w fitoterapii układu nerwowego. Badania
naukowe potwierdziły jego przeciwdepresyjne, przeciwlękowe i uspokajające
działanie. Surowcem jest ziele dziurawca - Herba Hyperici,
najbardziej wartościowe są górne części łodyg z kwiatami.
Dziurawiec posiada bardzo
obszerne działanie lecznicze na układ nerwowy, skórę i układ pokarmowy. W tym
artykule skupimy się na aktywności ośrodkowej. Szerokie spektrum terapeutyczne
rośliny podyktowane jest jej bogatym i zróżnicowanym składem chemicznym. Ziele
dziurawca zawiera naftodiantroidy (0,05-0,3%), czyli związki antranoidowe,
które nie posiadają właściwości przeczyszczających. Mowa tu o hiperycynie,
pseudohiperycynie, protohiperycynie i ich pochodnych. Wykazują one działanie
antydepresyjne, przeciwlękowe i przeciwwirusowe. Odpowiadają też za piękną
czerwono-krwistą barwę wyciągów uzyskiwanych z rośliny. Im więcej ciemnych, żywicznych
kropek na łodydze i kwiatach, tym większą koncentrację substancji czynnych
zawierają.
Ważnymi związkami są także pochodne floroglucyny o budowie acylofloroglucynowej: hiperforyna i adhiperforyna (2-4%). Hiperforyna posiada charakterystykę fitoncydową (działa silnie przeciwdrobnoustrojowo), działając jednocześnie przeciwdepresyjnie. Dodatkowo w zielu występują flawonoidy: hiperozyd, kwercetyna, izokwercetyna, rutyna, kaempferol, luteolina, glukozyd luteoliny (3-4%), bioflawonoidy (amentoflawon, biapigenina), fenolokwasy (kw. kawowy, chlorogenowy, ferulowy, wanilinowy), fitosterole, karotenoidy, ksantony, garbniki (7-16%), olejek eteryczny: pinen, geraniol, humulen, 2-metylooktan, n-nonan, n-undekan (0,05-0,9%). Tak ciekawy skład chemiczny zapewnia tworzenie się związków synergicznych, które podnoszą efektywność działania rośliny. Hiperycyna jest inhibitorem monoaminooksydazy (MAO) i katecholo-O-metylotransferazy. Aktywność przeciwdepresyjną łączono więc z obecnością hiperycyny, ale takie działanie wykazywały również wyciągi pozbawione tej substancji. Badania przeprowadzone na modelach zwierzęcych pokazały, że działanie przeciwdepresyjne wykazuje również hiperforyna, która zwiększa dostępność receptorów 5-HT2 w korze czołowej. Dodatkowo, przez zwiększenie napływu sodu w komórkach nerwowych, hamuje wychwyt zwrotny serotoniny w mózgu. Wyciągi z dziurawca zawierające hiperycynę, hiperforynę i ksantony hamują wchłanianie zwrotne dopaminy, kwasu gamma-aminomasłowego (GABA), glutaminianu i noradrenaliny. Dzięki temu preparaty dziurawcowe poprawiają samopoczucie, obniżają poziom stresu, działają adaptogennie, usprawniają procesy przyswajania nowych informacji i reagowania na trudne, stresogenne bodźce oraz ogólnie zwiększają chęć do życia, co może być opisane jako "rozświetlanie egzystencji". Badania na szczurach pokazały, że podawanie 300 mg wyciągu dziurawcowego (standaryzowanego na zawartość 0,3% hiperycyny i 4,1% hiperforyny) zwiększają o 40% stężenie dopaminy już po godzinie od aplikacji. Hiperforyna przedłuża również aktywność tego neurotransmitera w ośrodkowym układzie nerwowym.
 |
| Źródło: The Ex Situ Comparison of Two Improved St. John's wort (Hypericum perforatum) Cultivars with an Iranian Wild Population, Acta horticulturae, 12.2011; |
Ważnymi związkami są także pochodne floroglucyny o budowie acylofloroglucynowej: hiperforyna i adhiperforyna (2-4%). Hiperforyna posiada charakterystykę fitoncydową (działa silnie przeciwdrobnoustrojowo), działając jednocześnie przeciwdepresyjnie. Dodatkowo w zielu występują flawonoidy: hiperozyd, kwercetyna, izokwercetyna, rutyna, kaempferol, luteolina, glukozyd luteoliny (3-4%), bioflawonoidy (amentoflawon, biapigenina), fenolokwasy (kw. kawowy, chlorogenowy, ferulowy, wanilinowy), fitosterole, karotenoidy, ksantony, garbniki (7-16%), olejek eteryczny: pinen, geraniol, humulen, 2-metylooktan, n-nonan, n-undekan (0,05-0,9%). Tak ciekawy skład chemiczny zapewnia tworzenie się związków synergicznych, które podnoszą efektywność działania rośliny. Hiperycyna jest inhibitorem monoaminooksydazy (MAO) i katecholo-O-metylotransferazy. Aktywność przeciwdepresyjną łączono więc z obecnością hiperycyny, ale takie działanie wykazywały również wyciągi pozbawione tej substancji. Badania przeprowadzone na modelach zwierzęcych pokazały, że działanie przeciwdepresyjne wykazuje również hiperforyna, która zwiększa dostępność receptorów 5-HT2 w korze czołowej. Dodatkowo, przez zwiększenie napływu sodu w komórkach nerwowych, hamuje wychwyt zwrotny serotoniny w mózgu. Wyciągi z dziurawca zawierające hiperycynę, hiperforynę i ksantony hamują wchłanianie zwrotne dopaminy, kwasu gamma-aminomasłowego (GABA), glutaminianu i noradrenaliny. Dzięki temu preparaty dziurawcowe poprawiają samopoczucie, obniżają poziom stresu, działają adaptogennie, usprawniają procesy przyswajania nowych informacji i reagowania na trudne, stresogenne bodźce oraz ogólnie zwiększają chęć do życia, co może być opisane jako "rozświetlanie egzystencji". Badania na szczurach pokazały, że podawanie 300 mg wyciągu dziurawcowego (standaryzowanego na zawartość 0,3% hiperycyny i 4,1% hiperforyny) zwiększają o 40% stężenie dopaminy już po godzinie od aplikacji. Hiperforyna przedłuża również aktywność tego neurotransmitera w ośrodkowym układzie nerwowym.
Działanie przeciwdepresyjne,
przeciwlękowe i adaptogenne zostało dobrze udokumentowane na modelach
zwierzęcych oraz w warunkach klinicznych na ludziach. Przebadano blisko 5400
pacjentów z umiarkowaną i łagodną depresją, którym podawano standaryzowane
wyciągi z dziurawca zwyczajnego. Ponad połowa przeprowadzonych badań
jednoznacznie wykazała, że terapie z udziałem dziurawca dawały taką samą
efektywność, jak leczenie inhibitorami wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI).
Dodatkowo wykazano znacznie mniejszą liczbę niepożądanych interakcji w
porównaniu do farmakologicznych leków depresyjnych. Wiązało się to również z
lepszą tolerancją terapii oraz ze zmniejszoną liczbą konieczności jej przerwania.
Zatem łagodne i umiarkowane epizody depresyjne mogą być z powodzeniem leczone
za pomocą wyciągów z dziurawca. Sprawdzą się również jako terapia wspomagająca
bardziej wymagających zaburzeń, a także w wyrzutach gniewu, przygnębieniu, czy
okresach nasilonego stresu. Aby terapia okazała się skuteczna, konieczne jest
przyjmowanie preparatów z dziurawca przez dłuższy okres czasu (minimum 4-6
tygodni). Jednak, by uzyskać działanie przeciwdepresyjne rośliny, ważna jest
forma przyrządzania wyciągu. Głównie chodzi o rozpuszczalnik. Wyciągi wodne
(np. napary) będą zawierały głównie flawonoidy, biflawonoidy, garbniki i kwasy
fenolowe, które usprawnią metabolizm i wywrą działanie na układ pokarmowy
(korzystnie przy kolkach jelitowych, wątrobowych, nerkowych). Natomiast by
uzyskać opisaną aktywność na układ nerwowy, należy sporządzić wyciągi olejowe
lub alkoholowe, dzięki czemu uzyskamy odpowiednie stężenie pochodnych
floroglucyny i naftodiantronów w roztworze. Można też użyć gotowych preparatów
standaryzowanych na obecność powyższych związków. Poza tym wyciągi z dziurawca
wchodzą w synergię z innymi preparatami roślinnymi. Jednym z przykładów jest
połączenie dziurawca z męczennicą. Istnieją prace, które
udowadniają wydajną synergię między wyciągami z męczennicy i dziurawca w
kontekście aktywności antydepresyjnej. Męczennica znacząco podnosi
terapeutyczny potencjał dziurawca, dzięki czemu możliwe jest uzyskanie
antydepresyjnej aktywności przy niższej dawce, co ma duże znaczenie w obliczu
fotouczulającego efektu Hypericum oraz potencjalnych interakcji z innymi
lekami. Dziurawca nie powinno się łączyć z teofiliną, cyklosporynami,
warfarinem i glikozydami naparstnicy (obniża ich aktywność). Stosowanie złotego
ziela może obniżać również efektywność zażywanych środków antykoncepcyjnych.
Nie można łączyć preparatów dziurawcowych z lekami z grupy SSRI, ponieważ
istnieje ryzyko wystąpienia zespołu serotoninowego.
Ziele dziurawca jest bardzo cennym surowcem
leczniczym. Jego medyczne właściwości zostały dobrze sprawdzone i przetestowane
w warunkach klinicznych. Istnieje wiele innych możliwych zastosowań tej rośliny
w medycynie. Wyniki prowadzonych eksperymentów nad stosowaniem dziurawca jako
wspomagającego środka przy terapii nowotworów (glejaków zarodkowych i gwiaździaków),
wskazują że połączenie wyciągów z lekami cytostatycznymi daje znacznie lepsze
wyniki, zmniejszając uboczne efekty chemioterapeutyków. W coraz większej
liczbie krajów stosowane jest leczenie guzów mózgu skojarzoną terapią z
wyciągami dziurawcowymi.
Stosowanie wyciągów wodno-alkoholowych z dziurawca zmniejsza napięcie nerwowe, poprawia nastrój, łagodzi objawy depresji, rozświetla egzystencję, a dodatkowo to cenione środki leczące zaburzenia układu pokarmowego (kolki jelitowo-wątrobowe, kolki nerkowe, problemy z wchłanianiem pokarmów, niestrawność) oraz zwiększają syntezę witaminy D, zdolności koncentracji i redukują symptomy przemęczenia, zniechęcenia i wyczerpania. Napary dziurawcowe sporządzamy z 2-3 łyżek rozdrobnionego świeżego lub suchego surowca (górne pędy z kwiatami lub same kwiatki) na 200 ml wrzącej wody i pijemy małymi porcjami w ciągu dnia. Skuteczniej substancje czynne ekstrahuje alkohol, dlatego warto pomyśleć nad zrobieniem nalewki z dziurawca (najlepiej intrakt na świeżym zielu w proporcji 1:3 na gorącym alkoholu 40-60%) i stosowaniem dawek 3-5 ml 1-2x dziennie. Należy pamiętać jednak, że stosowanie dziurawca może wywołać niekorzystne interakcje z różnymi lekami (przyspiesza metabolizm wielu leków) i syntetycznymi antydepresantami z grupy SSRI. Ważną informacją są również właściwości fotouczulające dziurawca, czyli zwiększające wrażliwość na działanie promieni UV.
Piśmiennictwo:
Singer A, et al., Hyperforin, a major antidepressant constituent of St. John’s Wort, inhibits serotonin uptake by elevating free intracellular Na+1. J Pharmacol Exp Ther., 1999
Yoshitake T, et al. Hypericum perforatum L (St John’s wort) preferentially increases extracellular dopamine levels in the rat prefrontal cortex. Br J Pharmacol., 2004
Fava M, et al., A Double-blind, Randomized Trial of St John’s Wort, Fluoxetine, and Placebo in Major Depressive Disorder. Journal of Clinical Psychopharmacology., 2005
Linde K, Berner MM,et.al., St John’s wort for major depression. Cochrane Database Syst Rev., 2008
Lecrubier, Clerc ,et.al., Efficacy of St. John’s Wort Extract WS 5570 in Major Depression: A Double-Blind, Placebo-Controlled Trial. The American Journal of Psychiatry, 2002
Tian J, et al., Antidepressant-like activity of adhyperforin, a novel constituent of Hypericum perforatum L. Sci Rep., 2014
EMA. European Medicines Agency. Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC). Assessment Report on Passiflora incarnata L., Herba, London, 2008, 1-9.
Yoshitake T, et al. Hypericum perforatum L (St John’s wort) preferentially increases extracellular dopamine levels in the rat prefrontal cortex. Br J Pharmacol., 2004
Fava M, et al., A Double-blind, Randomized Trial of St John’s Wort, Fluoxetine, and Placebo in Major Depressive Disorder. Journal of Clinical Psychopharmacology., 2005
Linde K, Berner MM,et.al., St John’s wort for major depression. Cochrane Database Syst Rev., 2008
Lecrubier, Clerc ,et.al., Efficacy of St. John’s Wort Extract WS 5570 in Major Depression: A Double-Blind, Placebo-Controlled Trial. The American Journal of Psychiatry, 2002
Tian J, et al., Antidepressant-like activity of adhyperforin, a novel constituent of Hypericum perforatum L. Sci Rep., 2014
EMA. European Medicines Agency. Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC). Assessment Report on Passiflora incarnata L., Herba, London, 2008, 1-9.
